Kapitalist dünyanın önemli
isimleri, kapitalizmi sorguluyor ve hatta eleştiriyor.
Ali Koç'un “… Gerçek
sorun kapitalizmdir.” sözleri, çok konuşuldu ve hatta Ali Koç, Sosyalizm’in
önemli isimleri (Marx, Engels, Lenin) ile birlikte “capslerde” gösterildi. Ayrıca
Bülent Eczacıbaşı “Kapitalizm insanlık için istenen sonuçları vermedi,
veremedi.” ve Zeynep Bodur Okyay “Kapitalizmin insanileştirilmesi konusunda
düşünmek gerekiyor.” diyerek kapitalizmi eleştirdi. Richard Branson ve
Bill Gates de kapitalizmi sorguladı.
Kapitalist dünya, niçin
kapitalizmi sorguluyor?
Her şey, Newton’un klasik
mekaniğin temellerini ortaya koyduğu ve bilim dünyasını ve hatta iş hayatını ve
beşeriyeti etkileyen “Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri (Philosophiæ
Naturalis Principia Mathematica (1686)” adlı kitabı ile başladı.
Frederick Winslow Taylor,
“Bilimsel Yönetim İlkeleri (1911) ” kitabında Newton’un fiziksel modelini ve
ilkelerini esas alarak iş hayatını etkileyecek bilimsel yaklaşımlar ortaya
atarken Henry Ford, bu ilkeleri üretimde (üretim hattı ve büyük miktarda seri
üretim ile maliyet düşürme) uyguladı.
Taylor’a göre işçiler ve çalışanlar;
karlılığı ve verimliliği olumsuz etkilediği için üretim sürecinde işçi
pasifize edilerek makinenin basit bir uzantısı haline indirgenmeli, tüm
zihinsel faaliyetler yöneticilerde toplanmalı ve işler, basitleştirilerek
ve standartlaştırılarak beceri gerektirmeyecek biçime dönüştürülmeliydi.
Taylor’a göre şirketler,
hiyerarşik ve otoriter (yetkilerin ve sorumlulukların merkezde ve yöneticilerde
toplandığı) yönetim tarzını benimsemeli ve her durumda karlılığı ve verimliliği
esas almalıdır.
Taylor’un bilimsel yaklaşımı ve
Ford’un pratik uygulamalarına göre insan (çalışanlar), ayrı ayrı ikame
edilebilir parçalardan oluşan ve bu parçaların kontrol edilebildiğinde uyum
içinde çalışan bir makinenin parçasıdır.
Taylor’un çalışanların (işçilerin)
ve şirketlerin rolüne ilişkin anlayışı, mekanikçi bir anlayıştır. Buna
göre şirketlerin parçalardan oluştuğu, bu parçaların hareketlerine merkezi
otorite kurallarının hükmettiği ve çeşitli koşullarda sonucun tahmin ve kontrol
edilebilir olduğu varsayılır.
Taylorizm olarak isimlendirilen
bu yönetim ilkeleri, hür teşebbüsünün esas alındığı, fiyat mekanizmasının pazar
koşulları ile belirlendiği ve kâr amacı güdülen kapitalist sistemin bir
aracı olarak görülmüştür.
Karl Marx ve Friedrich
Engels’den sonra Sosyalizmin en önemli ismi Vladimir İlyiç Ulyanov, bilinen adıyla
Lenin, “The Taylor System-Man’s Enslavement by the Machine (1914)” adlı
makalesinde Taylor‘un sistemini “insanın ve özelinde çalışanın sömürülmesi için
kullanılan araçlarından biri” olarak tanımlamıştır.
Asri
Zamanlar (Modern
Times, 1936) filminin ilk 15 dakikasında, üretim bandında çalışan Şarlo vasıtasıyla
Taylorcu yönetim anlayışı, Ford ile özleştirilen “üretim hattı” ve kapitalist
sistemi eleştiriliyor.
Bu filmde; yöneticinin şirketi ekrandan takip ederek “hızlanın”
talimatı vermesi, Şarlo’nun (Charlie Chaplin) üretim hattında akan parçaların cıvatasını
sıkarken zaman ve performans baskısını hissetmesi, “yemek yeme” makinesi satmak
için gelen satıcının “çalışanlarınızı otomatik olarak besleyen bu makine
sayesinde öğle yemeği için durmayarak rakiplerinizin önünde olabilirsiniz,
böylece üretimi artacak ve personel masraflarınız azalır.” demesi ile 1930’ların
yönetim ve üretim anlayışı (belki de günümüz) hicvedilmektedir.
Öte
yandan; tuvalette sigara içme sahnesi ile çalışanların “nasıl kaytarma”
yapabilecekleri de gösterilmektedir.
Taylor, üretim için “standartlaşma
ve uzmanlaşma”, “hareket ve zaman etüdü” ve “en ucuz yerine en iyi elemanı
seçebilme” gibi önemli kavramlar getirmiş olmasına karşın; insan daha doğrusu
çalışan odaklı olmayan, çalışanlar arası ilişkileri dikkate almayan ve çalışanların
sadece ücret ile motive edilebileceğine inanan; otoriter ve hiyerarşik yapıda bürokratik
çalışmayı seven yönetim anlayışının gelişmesine yol açmıştır.
Öte yandan Kapitalizm sistemin
alternatifi olarak görülen Sosyalizm, çok mu masumdur?
Özünde toplumun refahının, kültürünün
ve katılımcılığının arttırılmasını amaçlayan Sosyalizm, bu amacı gerçekleştirebilmiş
midir? Sosyalizmi esas alan ülkelerde; insan hakları tam olarak sağlandığı veya
insanların sömürülmediği veya bu ülkeleri yönetenlerin Taylor’un şekillendirdiği
“otoriter, hiyerarşik ve bürokratik şirketlerden” farkı olmadığı söylenebilir
mi? Sendikaların gerçekten emeğin gücü ve hakkı için çalıştığı söylenebilir mi?
Benim cevabım, “Hayır” olacaktır.
Dünyada çığır açan ve insanlığa
büyük fayda sağlayan inovatif gelişmeleri saymak istesek aklımıza gelen ilk örnekler,
hangi mucitler tarafından yapılmıştır? Bu mucitler, Kapitalizmi veya Sosyalizmi
esas alan ülkelerde mi yaşamıştır? Benim cevabım, “Kapitalist ülkeler” olacaktır.
Kapitalizm olmasaydı son 150 yıldaki teknolojik gelişmeler olabilir miydi? Hür
teşebbüsün esas alındığı Kapitalizm ile mucitler ve şirketler, daha iyisi için
rekabet ederek inanılmaz keşifler ve icatlar yapmıştır.
Kapitalizm; çoğunlukla sermaye,
şirket, karlılık ve verimlilik ile ilişkilendirilirken sosyalizm; çoğunlukla
insan, çevre, beşeri ve sosyal haklar ile ilişkilendirilmektedir.
ANCAK….. VE FAKAT
Bana göre ne Kapitalizm ne de
Sosyalizm, çok kötü “tu kaka” veya çok iyidir “yaşasın”. Her
ikisi de başarısızdır.
Bana göre en doğrusu, insan
ve çevre odaklı olarak çalışan verimlilik kadar etkin ve etkili olabilen hür teşebbüs
ve sermaye ortamı olmalı ve makinelerin, işin içine insanın mutluluğu ile
birlikte dâhil edildiği ve insani değer taşıyan iş, yönetim ve üretim
modellerin geliştirilmeli ve uygulanmalıdır.
İsim mi?
SOSYAKAPİTAL olabilir mi?
Günümüzde birçok teknolojik
cihaz kullanılmasına rağmen lojistik işi, hâlâ insan odaklı ve “emek
yoğun” faaliyettir.
Lojistiğin her faaliyetinde,
mutlaka insan dokunuşu vardır.
Lojistik işinin yapıldığı şirketler
(lojistik hizmet veren, lojistiği kendi bünyesinde yapan), Kapitalist ortamda çalışan
diğer şirketler gibi Kapitalist sistemin yukarıda bahsettiğim olumsuzluklarını
yaşıyor olabilir mi?
Lojistik faaliyetlerde çalışanlar
ile yöneticiler ve şirketler arasındaki ilişki nasıldır? Bu çalışanlar, sadece
bir makinenin parçası olarak mı görülmektedir? Çalışanların iş ve çalışma ortamındaki
memnuniyeti nasıldır? Bu çalışanların iş güvenliği nasıldır? Şirketler, çevreye
ne kadar saygılıdır?
Lojistik faaliyetlerin içinde
yer alan bir şirketin personel ilanında aranılan niteliklerden birisinin “yoğun
iş temposunda çalışabilecek” olması dikkatimi çekince “İnsan Hakları ve
Tedarik Zinciri (27.05.2013)” adlı makalemi yazdım ve “İnsan hakları
ihlalleri, şirketlerin tedarik zincirini nasıl etkiler? Tedarik zincirinin önemli
bir parçası olan lojistikte de insan hakları ihlalleri var mıdır? Bu ihlallerin
etkisi ne olabilir?” diye sormuştum.
Ali Koç veya
Bülent Eczacıbaşı veya Zeynep Bodur Okyay benzeri lojistik sektörü firmalarından
birisin yöneticisi veya patronu “kapitalist sistemi” sorgular mı? Çok merak
ediyorum!
* http://www.lojiport.com/insan-haklari-ve-tedarik-zinciri-59790h.htm
* http://www.hurriyet.com.tr/ali-koc-gercek-sorun-kapitalizmdir-40014244,
*http://www.virgin.com/richard-branson/why-we-need-to-rethink-capitalism,
*http://www.canaktan.org/yonetim/yonetim-teorileri/taylor.htm
* https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1914/mar/13.htm
* http://baraka.cc/?p=1074 Cahrlie Chaplin ve Modern
Zamanlar
